بعد از اجرای تویزه های باربر اساسی، تویزه های آدرس مسجد توفیق مشهد فرعی دربین آنان براساس طرح هندسی قانونی بندی ایفا گردیده و فواصل دربین آنها به امداد طاق لبریز شدهاست.
تزئینات کاشیکاری قانونی بندی مسجد جامع همدان نیز از نوع معقلی می باشند. پوشش بیرونی طاق به مراد جانبداری قالب داخلی در قبال جراحت های محیطی به طور طاق آوا و بر روی جرزهای باربر و بر روی تویزه مهم تراس ایجاد شده است. این طاق به طور ترکیبی اجـرا گردیده که به واسطه حجم دهانه حیاط ۱۳ / ۲۰ متر تا مرحله شکرگاه طاق، به طور رومی و در بخش های آینده، ضربی و یا این که رومی اجـرا گردیدهاست.
ضخامت این طاق در بخش های پاکار، در حـدود ۲/۴۰ متر و در بخش تیزه ۱/۶۰ متر است.
جناح جنوبی مسجد جامع همدان ، از سه شبستان مرتبط به یکدیگر درست شده میباشد که در واقعیت کهن تریـن اجـزا مسجد جامع همدان، همین شبستان ها میباشد که به اسم های «شبستان طاق تبارک رزرو مسجد توفیق مشهد یا این که شبستان حاج روح الهی» ، «شبستان مستوفی» ، «شبستان ملاحسن اردستانی» نامیده میشوند.
شبستان طـاق بـزرگ، شبستان مربع صورت گنبدداری میباشد که هسته اول و دیرین ترین نصیب مسجد را تشکیل میدهد، و در پشت تراس جنوبی جایدارد.
گنبد خوش مخلوط آن از دید تناسبات معماری، عظمت، پهنا دهانه و وسعت فضای داخلی بسیار اساسی و درخور توجـه بـوده میباشد. شبستان مربعی، به بعد ها ۱۴ متر میباشد که چهار دیوار این مربع در طول ۷ متـری بـرای ساختن گنبدی با به کار گیری از گوشواره و طاق بنـدی بـر فـراز جرزها ساخت و ساز شده، طرح مربع تبدیل به کثیرالاضلاع گردیده و شالوده مدورگنبد به نحو بسیار ماهرانه ای بر روی طرح شانزده ضلعی قرار گرفته میباشد، و بعد با خیز نسبتاً کشیده ای به طوقه گنبد ختم میشود.
این شبستان دارنده ۵۵ ردیف در پنج ستون یازده تایی است که طاق های گنبدی و آجری سقف را در ۵۵ رینگ نگه داشته اند، ۳۲ ردیف از ردیف های میانی شبستان، سنگی با سرستون های مربع صورت میباشند، سایرستون ها در بعد ها چهار ضلعی، آجرچین میباشند، هر دو ردیف نزدیک به ۴ متر و طول آنها ۲/۵ متر میباشد.
دیوارها و طاق کلا از خشت قهوه ای شماره مسجد توفیق مشهد سرخگون چـیـده شـده کـه آجرکاری سازه، حالتی خوشگل و دیده نواز داراست.
در دیوار سمت قبله مسجد جامع همدان ، محرابی گسترده و متناسب با شبستان تاسیس شده است.
محراب در لبه ای وسیع دارنده کاشی کاری زیبایی میباشد و آیاتی از قرآن مجید با خطوط بنایی با استعمال از اشکال رنگ ها به محراب زیبایی خاصی بخشیده میباشد.
پر رنگ ترین خصوصیت تزیینی داخـل شبستان، کتیبه گلوبندی به رنگ قهوه ای مایل به زرد رنگ (حد فاصل تبدیل شدن کثیرالاضلاع به دایره) میباشد که با پهنا ۴۰ سانتی متر با کاشی هفت رنگ و با خط زیبای ثلث پر رنگ و به رنگ مشکی، سوره مبارکه «آدینه» و بهدنبال بخشی از سوره مبارکه «توبه» و در پایان سوره مبارکه «آیة الکرسی» را به اکران درآورده میباشد.
در جانب غربی صحن مسجد جامع همدان ، شبستان نسبتاً وسيع «حاج محمد طاهـر» واقع شدهاست که احتمالا اسم شبستان از اسم بانی آن اقتباس شده است؛ شبستان ذکر شده، از جانب قبله توسط دو مدخل =، یکیاز به جانب راهروی ضلع غربی مسجد و دیگری به صحن مسجد متصل می شود.
شبستان نام برده، دارنده ۱۹ ردیف میباشد که ۸ ردیف استوانه ای آن، سنگی و در حدفاصل ۴ متـری یکدیگر قرار گرفته اند و ۱۱ ردیف مبنا ای آن به طور آجـری سازه شده است.
محـراب شبستان به طور نیم منشوری با سقفی مقرنس کاری گردیده توسط گچ، جلوه گر فضای شبستان میباشد. کف این محراب از کف شبستان یه خرده گودتر میباشد. به این حیث که در راءس بعضی از گنبدها، نورگیرهایی جهت تأمیـن نـور فضای داخلی درنظرگرفته شده و می اقتدار این سیرتکامل استنباط کرد که شبستان مذکـور بیشتر در فصلزمستان آیتم به کار گیری قرار می گرفته میباشد.
سنگاب مسجد جامع همدان ، یک کدام از اثرها مسجد طالقانی مشهد اساسی و کهن میباشد، که همزمان با ساختمان ایـوان اساسی (تراس جنوبی) تاسیس شده است؛ که از سنگ تیره خاکستری رنگ یک دست تراشیده گردیده و نمای بیرونی آن دربردارنده نقوش و خطوط پر رنگ بسیار زیبایی میباشد.
قطر دهانه سنگاب ۱ متـر و عـرض دیواره آن ۱۳ سانتی متر میباشد.
این سنگاب بـزرگ و جذاب در کناره دهلیز ورودی مسجد همسایه سردر غربی، یعنی مدخل مهم مسجد قرار داشته میباشد.
بعد از اجرای تویزه های باربر اساسی، تویزه های آدرس مسجد توفیق مشهد فرعی دربین آنان براساس طرح هندسی قانونی بندی ایفا گردیده و فواصل دربین آنها به امداد طاق لبریز شدهاست.
تزئینات کاشیکاری قانونی بندی مسجد جامع همدان نیز از نوع معقلی می باشند. پوشش بیرونی طاق به مراد جانبداری قالب داخلی در قبال جراحت های محیطی به طور طاق آوا و بر روی جرزهای باربر و بر روی تویزه مهم تراس ایجاد شده است. این طاق به طور ترکیبی اجـرا گردیده که به واسطه حجم دهانه حیاط ۱۳ / ۲۰ متر تا مرحله شکرگاه طاق، به طور رومی و در بخش های آینده، ضربی و یا این که رومی اجـرا گردیدهاست.
ضخامت این طاق در بخش های پاکار، در حـدود ۲/۴۰ متر و در بخش تیزه ۱/۶۰ متر است.
جناح جنوبی مسجد جامع همدان ، از سه شبستان مرتبط به یکدیگر درست شده میباشد که در واقعیت کهن تریـن اجـزا مسجد جامع همدان، همین شبستان ها میباشد که به اسم های «شبستان طاق تبارک رزرو مسجد توفیق مشهد یا این که شبستان حاج روح الهی» ، «شبستان مستوفی» ، «شبستان ملاحسن اردستانی» نامیده میشوند.
شبستان طـاق بـزرگ، شبستان مربع صورت گنبدداری میباشد که هسته اول و دیرین ترین نصیب مسجد را تشکیل میدهد، و در پشت تراس جنوبی جایدارد.
گنبد خوش مخلوط آن از دید تناسبات معماری، عظمت، پهنا دهانه و وسعت فضای داخلی بسیار اساسی و درخور توجـه بـوده میباشد. شبستان مربعی، به بعد ها ۱۴ متر میباشد که چهار دیوار این مربع در طول ۷ متـری بـرای ساختن گنبدی با به کار گیری از گوشواره و طاق بنـدی بـر فـراز جرزها ساخت و ساز شده، طرح مربع تبدیل به کثیرالاضلاع گردیده و شالوده مدورگنبد به نحو بسیار ماهرانه ای بر روی طرح شانزده ضلعی قرار گرفته میباشد، و بعد با خیز نسبتاً کشیده ای به طوقه گنبد ختم میشود.
این شبستان دارنده ۵۵ ردیف در پنج ستون یازده تایی است که طاق های گنبدی و آجری سقف را در ۵۵ رینگ نگه داشته اند، ۳۲ ردیف از ردیف های میانی شبستان، سنگی با سرستون های مربع صورت میباشند، سایرستون ها در بعد ها چهار ضلعی، آجرچین میباشند، هر دو ردیف نزدیک به ۴ متر و طول آنها ۲/۵ متر میباشد.
دیوارها و طاق کلا از خشت قهوه ای شماره مسجد توفیق مشهد سرخگون چـیـده شـده کـه آجرکاری سازه، حالتی خوشگل و دیده نواز داراست.
در دیوار سمت قبله مسجد جامع همدان ، محرابی گسترده و متناسب با شبستان تاسیس شده است.
محراب در لبه ای وسیع دارنده کاشی کاری زیبایی میباشد و آیاتی از قرآن مجید با خطوط بنایی با استعمال از اشکال رنگ ها به محراب زیبایی خاصی بخشیده میباشد.
پر رنگ ترین خصوصیت تزیینی داخـل شبستان، کتیبه گلوبندی به رنگ قهوه ای مایل به زرد رنگ (حد فاصل تبدیل شدن کثیرالاضلاع به دایره) میباشد که با پهنا ۴۰ سانتی متر با کاشی هفت رنگ و با خط زیبای ثلث پر رنگ و به رنگ مشکی، سوره مبارکه «آدینه» و بهدنبال بخشی از سوره مبارکه «توبه» و در پایان سوره مبارکه «آیة الکرسی» را به اکران درآورده میباشد.
در جانب غربی صحن مسجد جامع همدان ، شبستان نسبتاً وسيع «حاج محمد طاهـر» واقع شدهاست که احتمالا اسم شبستان از اسم بانی آن اقتباس شده است؛ شبستان ذکر شده، از جانب قبله توسط دو مدخل =، یکیاز به جانب راهروی ضلع غربی مسجد و دیگری به صحن مسجد متصل می شود.
شبستان نام برده، دارنده ۱۹ ردیف میباشد که ۸ ردیف استوانه ای آن، سنگی و در حدفاصل ۴ متـری یکدیگر قرار گرفته اند و ۱۱ ردیف مبنا ای آن به طور آجـری سازه شده است.
محـراب شبستان به طور نیم منشوری با سقفی مقرنس کاری گردیده توسط گچ، جلوه گر فضای شبستان میباشد. کف این محراب از کف شبستان یه خرده گودتر میباشد. به این حیث که در راءس بعضی از گنبدها، نورگیرهایی جهت تأمیـن نـور فضای داخلی درنظرگرفته شده و می اقتدار این سیرتکامل استنباط کرد که شبستان مذکـور بیشتر در فصلزمستان آیتم به کار گیری قرار می گرفته میباشد.
سنگاب مسجد جامع همدان ، یک کدام از اثرها مسجد طالقانی مشهد اساسی و کهن میباشد، که همزمان با ساختمان ایـوان اساسی (تراس جنوبی) تاسیس شده است؛ که از سنگ تیره خاکستری رنگ یک دست تراشیده گردیده و نمای بیرونی آن دربردارنده نقوش و خطوط پر رنگ بسیار زیبایی میباشد.
قطر دهانه سنگاب ۱ متـر و عـرض دیواره آن ۱۳ سانتی متر میباشد.
این سنگاب بـزرگ و جذاب در کناره دهلیز ورودی مسجد همسایه سردر غربی، یعنی مدخل مهم مسجد قرار داشته میباشد.